Mehmet Ali Güller
Teori Dergisi Yazı Kurulu Üyesi
Teori Dergisi – Ağustos 2010
Mao’nun “propaganda silahsız savaş, savaş ise silahlı propagandadır” demesinin üzerinden yıllar geçti… Ve modern Çin, Mao’nun bu veciz ifadesine uygun yeni bir hamleyle dünya siyasetine olanca ağırlığıyla eğildi. ABD’nin gücünü temsil eden “CNN World”ünün karşısında artık Çin’in “CNC World”ü var! Tüm dünyaya İngilizce yayın yapacak olan CNC World televizyonunun hedefi, kurucusu resmi Xinhua Haber Ajansı başkanı Li Congjun tarafından “küresel izleyici kitlesine yeni bir bilgi kaynağı olmak” şeklinde tarif ediliyor.
Çin ile ABD artık dünyaya “yayın” yapmak konusunda da karşı karşıya. Washington ile Pekin arasında kıyasıya bir “savaş” yaşanmaktadır. Ve savaşın her aşamasında Washington mevzi kaybederken Pekin hem mevzi, hem müttefik hem de prestij kazanıyor.
ABD aslında bu savaşa 20 yıldır hazırlanıyor. SSCB’nin yıkılmasından itibaren ABD’nin tüm ciddi analizlerinde, Çin’in 2025 yılında, kendisine karşı tek rahip olacağı gerçeği yazılıp çiziliyordu. Ki ABD’nin savaş doktrinleri, askeri strateji konseptleri, siyasal ve ekonomik strateji belgeleri bu “kabus”u engellemeye yönelikti hep… Ancak ABD 2025 gerçeğiyle daha erken yüzleşmeye başladı!
Afganistan’dan İran’a, Irak’tan Afrika’ya, Orta Asya’dan Batı Avrupa’ya ve ABD’nin finans merkezlerinden Latin Amerika’ya kadar neredeyse tüm dünya, -üstelik yıllardır ABD kontrolünde olan bu dünya- attık Washington ile Pekin arasındaki savaşın cephelerini oluşturuyor.
Gelin şimdi tek tek bu cepheleri inceleyelim ve taraflarının durumuna bakalım:
1.. ABD AFGANİSTAN’DA YENİLDİ
ABD, 2001’de Çin’in burnunun dibine açtığı cephede büyük yenilgi aldı. Kabil’e sıkışan ABD askeri gece dışarı çıkamaz duruma geldi. Öyle ki, ABD’nin Afganistan komutanı General McChrystal, “bu savaşı kazanacağımıza askerlerimi inandıramıyorum” demek durumunda kaldı ve Obama yönetiminin Afganistan stratejisini eleştirdi. Washington çareyi, cephedeki komutanı görevden alıp, yerine Irak komutanını atamakta aradı. Askerilerin sivillere kazan kaldırması, Washington’u yeni komutan bulabilme sıkıntısına da götürdü. Obama’nın bulabildiği çözüm, Petreaus’u hem Irak hem Afganistan komutanı yapmaktı… General Petreaus, yeni görevine getirilmeden hemen önce ABD senatosundaki Afganistan oturumunda, cevap bulamadığı sorular nedeniyle baygınlık geçirdi.
Tüm bu kötü gidişat içerisinde bir geri çekilme takvimi uygulamaya çalışan ABD, artan orandaki ölümlere de çare arıyor: Haziran ayında tam 102 NATO askeri öldü!
Durum ABD açısından o denli vahim bir noktaya ilerledi ki, en yakın müttefiki İngiltere bile Taliban’la masaya oturma önerileri dile getirmeye başladı.
Önce İngiltere Savunma Bakanı Liam Fox, “Afganistan’da uzun süreli istikrar için askeri müdahalenin yeterli olmadığı ve Taliban’la görüşülebileceğini” açıkladı; ardından İngiltere Genelkurmay Başkanı General David Richards, “çıkış stratejisinin bir parçası olarak Taliban ile bir an önce müzakerelere başlanması” talebinde bulundu.
Taliban, NATO ile diyalogu reddetti
Ancak Taliban Sözcüsü Zebiullah Mücahid, NATO güçleriyle hiçbir görüşmeye yanaşmayacaklarını açıkladı. Taliban sözcüsünün görüşmeme gerekçesi ise ABD’nin içinde bulunduğu durumu göstermesi açısından çok çarpıcı: “Üstünlük bizdeyken, yabancı güçler çekilmeyi düşünüyorken ve düşman saflarında farklılıklar bulunurken neden görüşeceğiz”.
İngiltere Taliban’la pazarlık ararken, Hollanda Afganistan’dan Ağustos’ta çıkacağını ilan etti; sırada Kanada var… Fransa’da ise sert tartışmalar yaşanıyor.
Fransız General: ‘Yarım savaş olmaz’
Fransız General Vincent Desportes, ABD doktrininin işlemediğini, bu stratejinin gözden geçirilmesi gerektiğini savundu. General Desportes, ABD’nin geçen yıl ki “30 bin ek asker” gönderme stratejisine de sert tepki gösterdi: “Herkes bunun sıfır ya da 100 binden fazla olması gerektiğini biliyordu. Yarım savaş yapılmaz”! General Desportes, Haziran ayındaki 102 kayba da dikkat çekerek, “durum hiç bundan daha kötü olmamıştı” dedi.
Fransa Genelkurmay Başkanı Amiral Edouard Guillaud ise, ABD’nin Afganistan stratejisini eleştiren General Desportes’e sert tepki gösterdi. Genelkurmay Başkanı Amiral Guillaud, General Desportes’in açıklamalarını “yanlış ve sorumsuzluk” olarak niteledi!
ABD’nin kötü gidişatı, anlaşılan ABD ordusundan sonra Fransız ordusunda da kelle götürecek!
Palin: ‘Obama, Rusya ve Çin’e boyun eğdi’
Aslında ABD’de Afganistan ve Irak savaşları nedeniyle askerlerle siviller, sivillerle siviller ve askerlerle askerler arasında büyük çelişmeler yaşanıyor… Biz bu çelişmeleri silah, ilaç, petrol sanayileri, bilişim sektörü ve mali piyasalar arasındaki toplam çelişmeler olarak okuyalım elbette…
Bu çelişmeler, düşünce kuruluşları ile medyada da “kafa karışıklığı” biçiminde ortaya çıkıyor. Üzerinde hem fikir olunan tek konu “Afganistan’ın kaybedildiği” gerçeği!
Çelişmeler, Cumhuriyetçilerin Obama’yı “Çincilik”le suçlamasına kadar vardı! 2008 yılındaki seçimlerde, Cumhuriyetçi Parti’nin başkan yardımcısı adayı olan Sarah Palin, Obama’ya yönelik tepkileri en sert üslupla dile getiren isim oldu. Obama’nın Rusya ve Çin’e karşı boyun eğdiğini söyleyen Sarah Palin, Obama ile birlikte ABD’nin askeri üstünlüğünün sona erdiğini belirtti.
Çin’den Afganistan ekonomisi büyüklüğünde yatırım
ABD Afganistan cephesinde çıkış yolu ararken, acaba Çin’in durumu ne?
Afganistan Cumhurbaşkanı Hamid Karzai, Mart ayının sonunda Çin’e dördüncü resmi ziyaretini gerçekleştirdiğinde çok önemli anlaşmalara imza attı. Örneğin Çin Metalurji Şirketi Karzai’ye 3 milyar dolarlık “ek yatırım” yapma taahhüdünde bulundu. Afganistan’ın gayri safi milli hasılasının 7,5 milyar dolar olduğunu göz önünde bulundurursak, “ek yatırım”ın büyüklüğünü, Kabil için daha iyi anlarız…
Peki bu “ek” yatırım hangi yatırımın devamıydı?
Çin, 2007 yılında dünyanın en büyük ikinci bakır madeni olan Afganistan-Aynak sahasının işletme hakkını aldı. Çin, bu maden projesine şimdiye kadar 4 milyar dolarlık yatırım yaptı! Çin, madenin elektrik ihtiyacını karşılamak için de 400 megavatlık enerji santrali kurdu; ki bu santral başkent Kabil’in enerji ihtiyacının çoğunluğunu karşılıyor!
Bu yatırımın büyüklüğünü ve gelecekteki önemini anlamak bakımından Afganistan Madencilik Bakanlığı’nın tespitine bakalım… Madencilik Bakanı Muhammed İbrahim Adil, 5 yıl içerisinde bu projeden sadece vergi geliri olarak 2 milyar dolar elde edeceklerini belirtiyor!
Çin’in bir diğer hamlesi de, Afganistan’ın digital telefon hatları projesini alması oldu. Santrallerin kontrolü ve işletmesi de Çinli mühendisler tarafından yapılıyor. Böylece Pekin, Afganistan’ın telekomünikasyon güvenliğini de kontrol altına alıyor.
NYT: ‘Kaymağı Çin yiyor’
Pekin’in politikası ABD’yi tam bir sarmala sokmuş durumda. ABD’nin Afganistan’da başarısı da başarısızlığı da Çin’e yarıyor. New York Times yazarı Robert D. Kaplan bu gerçeği “Pekin’in Afgan kumarı” başlıklı makalesinde şöyle dile getiriyor: “Bölgeye kan ve para dökenler Amerikalılar ama işin kaymağını Çinliler yiyor. Amerikalılar askeri ve diplomatik çabalarını ülkeden bir an önce çıkmaya odaklandırırken Çinliler burada kalıp çıkar sağlamak istiyor”. (Robert D. Kaplan, The New York Times, 7 Ekim 2009)
ABD’nin El Kaide karşısında kazanacağı bir zaferin Pekin’in çıkarına olacağını belirten Kaplan, ABD ordusunun içinde bulunduğu durumu Roma İmparatorluğu ya da 19. yy İngiltere’sinin durumuyla karşılaştırıyor: “ABD dünyanın uzak bir yerinde intikam almak, isyanları bastırmak ve medeniyeti tesis etmek için uğraşıyor. O esnada diğer büyük güçler de kenarda bekleyip ABD’nin sunduğu kamu yararından bedavaya faydalanmak istiyor” (Robert D. Kaplan, The New York Times, 7 Ekim 2009).
2.. ABD KIRGIZİSTAN’DA KAYBETTİ
ABD’nin Afganistan cephesini kuvvetlendirmek için 2005 yılında yaptırdığı “Lale Devrimi” ile işbaşına getirdiği Bakiyev, Nisan ayında yenildi ve kaçtı. ABD’nin Kırgızistan’a verdiği önem Manas Üssü nedeniyledir. Ki “Lale Devrimi”, Akayev yönetiminin 2004 yılında Manas Üssü’nün süresini uzatmaya karşı çıkması nedeniyle yapılmıştı!
Manas ABD’nin Orta Asya’daki son kalesidir; çünkü ABD 2005 yılında da Özbekistan’daki üssünü kaybetmişti! ABD, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Astana Zirvesi’nde aldığı “Amerikan askeri varlığının çekilme tarihi belirlensin” kararına direnememiş ve üssü boşaltmıştı. Dolayısıyla Özbekistan’daki Hanabad Askeri Üssü’nü kaybeden ABD için, Manas daha da önem kazanmıştı.
3.. PEKİN TAHRAN’I KOLLUYOR
Çin İran gibi ABD ile doğrudan karşı karşıya geldiği sorunlarda da Washington’a meydan okuyor. Çünkü Çin, hem enerji ihtiyaçlarının karşılanması konusunda İran’ın bir milli güvenlik konusu olduğunu düşünüyor, hem de Afganistan/Orta Asya eksenli büyük mücadeleyi Pekin-Tahran eksenli bir yönelim içinde sürdürüyor.
Çin’in BM düzlemindeki Tahran politikasının temelini ise ABD’yi “oyalayarak bıktırmak” oluşturuyor. Uzun süredir Washington’un İran’a yaptırım politikasının önünde duran Pekin, ABD’yi tam bir sinir harbinin içine çekti. Öyle ki, ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, Financial Times Gazetesi’ne göre, Çin’e enerji ve ticaret ortağı arıyor! Financial Times, sırf Çin İran’a yaptırımlara evet desin diye ABD’nin Suudi Arabistan’ı Pekin yönetimine sunduğunu da yazdı. (Financial Times, 15 Şubat 2010)
ABD’yi iyice açmazlara sokan ve hatta kendi adına ticari ortak aratır duruma sokan Pekin yönetimi, yeni ve ilginç bir hamle yaparak BM’nin İran’a yaptırımları içeren taslağını kabul etti. Reuters’in de tespit ettiği gibi taslağa evet diyebilmek için Washignton’u müzakerelerle “bıktıran” Pekin Yönetimi, uygulanma şansı kalmayacak denli sulandırdığı bir taslağa ancak evet dedi! Üstelik BM kararı, Çin’in “İran petrol ve doğalgaz sanayisine yatırım yapmasını” asla engellemiyor!
Çin, BM Güvenlik Konseyi’nin Temmuz 2006’daki İran’a yaptırım içeren 1696 sayılı kararına da, Aralık 2006’daki İran’ın nükleer ithalatına ve ihracatına yaptırım uygulanmasını dayatan 1737 sayılı kararına da onay vermişti! Hatta Pekin 2007 yılında İran’ın silah ihracatına yasak getiren yaptırımları ve İran’ı uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurmadığı için eleştiren yaptırımı da desteklemişti! Ancak bu durum ne İran’ı hedefinden alıkoydu, ne de Pekin-Tahran çok boyutlu ilişkilerinin büyümesine engel oldu!
4.. TAYVAN, TİBET VE SİNCİAN PROVOKASYONLARINA YANIT
ABD uzun yıllardır Çin’i “Tayvan, Tibet ve Sincian sorunları” üzerinden de doğrudan hedef almaktadır. Ancak ABD 2010’da, bu cephelerde de istediği sonucu alamadı.
Washington, 5 Temmuz 2009’da Sincian’da denediği kışkırtma hamlesinden bir sonuç alamayınca Tayvan sorunu üzerinden Pekin’i sıkıştırmaya kalktı. Washington’un, Pekin’in “Tek Çin” çerçevesinde bir parçası olarak kabul ettiği Tayvan’a 2010 Ocak ayında 6.4 milyar dolarlık silah satma kararı alması ABD-Çin Savaşı açısından önemli bir dönüm oldu. ABD Başkanı Obama aynı dönemde, Tibet ayrılıkçılığının lideri olan Dalay Lama ile görüşerek de Pekin’e açıkça “silah çekti”!
Çin tıpkı 5 Temmuz provokasyonunda olduğu gibi, aynı kararlılıkla, ABD’nin Tayvan ve Tibet üzerinden silah göstermesine de pabuç bırakmayacağını ilan etti.
Çin Başbakanı Wen Jiabao, 22 Mart 2010’da Çin Kalkınma Forumu’nda “Ticaret ve para birimi savaşları zorlukları aşmamızı sağlamayacak, aksine işbirliğini geciktirecek” diyerek açıkça ABD’nin silah göstermesine meydan okudu! Üstelik, ABD Deniz Kuvvetleri 27 Mart 2010’da yaptığı açıklamada, “Çin’in Tayvan yakınına uzun menzilli füze yerleştirdiğinden” şikayet ediyordu! Çin silaha karşı silah demiş oluyordu!
Geçen zaman içinde Pekin hem ABD’nin hamlesini geri püskürttü hem de Tayvan konusunu kökten çözebilmek konusunda çok önemli gelişmelere imza attı. Örneğin Pekin Yönetimi Tayvan ile 29 Haziran 2010 günü tarihi bir anlaşma imzaladı. 60 yılın en önemli hamlesi olarak nitelenen anlaşma, “Ekonomik İşbirliği Çerçeve Anlaşması”. Anlaşma gereği Çin ve Tayvan birbirlerine satacakları yaklaşık 800 kalem üründe gümrük vergilerini düşürdü.
5.. ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ
“Çin-Rus Stratejik Ortaklığı”nın ilanıyla 1996’da kurulan Şanghay İşbirliği Örgütü Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan ile birlikte toplam 6 üyeden oluşmaktadır. Ancak Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan’ın da gözlemci üye olduğu göz önünde bulundurulursa ŞİÖ, hem coğrafi hem de nüfus büyüklüğü bakımından dünyanın en büyük bölgesel ittifakı haline gelmiştir.
ŞİÖ, ABD karşıtı ilk büyük adımını 2005 yılında attı. Daha önce belirttiğimiz gibi ŞİÖ, Astana Zirvesi’nde ABD’ye Orta Asya’daki askeri varlığına son verme çağrısı yaptı. Bunun üzerine, Özbekistan’daki ABD askerleri ülkeyi terk etti.
ŞİÖ’nün ikinci büyük adımı, 2007 Ağustos’unda örgüte üye 6 ülkenin Rusya’nın Ural Dağları’nda “Barış Misyonu 2007” adıyla ortak askeri tatbikat yapmasıydı. ŞİÖ’nün Ağustos 2007’deki Bişkek Zirvesi’nde “tek kutuplu dünya kabul edilemez” kararı aldığını da anımsatalım. (ŞİÖ ilk askeri tatbikatını 2003 yılında Kazakistan ve Pekin’de, ikincisini de 2005 yılında yapmıştı. Yukarıda bahsettiğimiz 2007 tatbikatı örgütün üçüncü tatbikatıdır.)
Çin ve Rusya, ŞİÖ dışında da ortak anlaşmalar imzalıyor. Geçen yıl stratejik ortaklık belgesi yenilendi; ortak askeri tatbikat yapıldı.
Pekin ve Moskova NATO politikası konusunda da ortak yönelime girdi. Hatırlanacağı gibi Putin, Rusya-NATO Konseyi’ni oluşturarak hem NATO’ya kama gibi girmiş hem de NATO’nun işlevini zayıflatmıştı. Şimdi aynı politikayı Pekin izliyor. Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ma Caoşü, 9 Şubat 2010’da yaptığı açıklamada, son dönemde NATO ile bazı temasları olduğunu hatırlatarak, ittifakla güvenlik, eşitlik ve karşılıklı yarara dayalı yeni güvenlik anlayışı temelinde eşit görüşmelere devam etmek istediklerini söyledi.
NATO’nun son yıllarda dönüşüm sürecine girdiğine ve yeni stratejik anlayışına uyum sağlamaya çalıştığına işaret eden Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ma, “NATO’nun dönüşüm ve düzenlemelerinin bölgenin ve dünyanın barışına ve istikrarına hizmet etmesini umuyoruz” diye konuştu. (AA, 9 Şubat 2010)
Öte yandan 2011’de faaliyete geçecek Çin-Rusya petrol boru hattı, Washington’un enerji politikalarına da büyük darbe oluşturuyor.
6.. ÇİN AB’Yİ RAYLARLA PEKİN’E BAĞLADI
Çin, Avrupa’yı hem de en batısından modern ipek yolu ile Pekin’e bağlıyor.
Çin, Londra’yı Pekin’e, 17 ülkeyi birbirine bağlayan, 8 bin kilometre uzunluğundaki, dünyanın en hızlı demiryolu hattını inşa ediyor. Saatte 350 km hıza ulaşan trenlerin çalışacağı projenin ilk uzun yol hattı olan Wuhan-Guangzhou hattı 2009 Aralık’ında açıldı.
Bu devasa projeye kapaktan yer veren Newsweek dergisinin yorumu dikkat çekiciydi. Newsweek, Pekin’in modern ipek yolu ile kâinatın merkezi rolünü hedeflediğini belirtti.
7.. LATİN AMERİKA VE AFRİKA’YA YATIRIM
Çin bir yandan ABD’yi bazı jeopolitik alanların dışına çıkarmaya çalışıyor bir yandan da ABD’nin boşaltmak zorunda kaldığı bu alanlara yerleşiyor. Pekin yönetiminin son yıllarda Güney Amerika ve Afrika ülkeleri ile imzaladığı anlaşmaların sayısı ve hacmi olağanüstü büyüklükte…
8.. JAPONYA ABD’DEN KOPUP, ÇİN’E YAKLAŞIYOR
Japonya, ekonomik pozisyonu nedeniyle, ABD’den uzaklaşıp Çin’e yaklaşmaktadır. Bu durum ABD’nin uzak doğu yığınağı açısından tam bir felakettir.
Bu tarihi gelişmenin sıçrama noktası 30 Ağustos 2009 seçimleriydi. Seçimlerde Japonya’yı 54 yıldır yöneten Liberal Demokratlar ve dolayısıyla ABD destekçiliği yenildi. İktidara Hatoyama liderliğindeki Demokratlar yani Asyacılar geldi. Öyle ki seçimleri kapaktan değerlendiren 5 Eylül 2009 tarihli İngiliz Economist Dergisi, “Japonya’da seçmenler bir partiyi değil, bütün bir sistemi yıktı” yorumunda bulundu!
Yeni yönetimin göreve geldiği daha ilk aylarda ABD’nin Okinawa Adası’ndaki kritik önem taşıyan askeri üssünü kaldırmak istemesi, değişimin ilk sinyaliydi. Aslında Japonya Başbakanı Yukio Hatoyama seçimlerden bir hafta önce New York Times’ta yayımlanan makalesinde işlerin hiç de eskisi gibi olmayacağını zaten ifade ediyordu. Hatoyama ABD kapitalizminin başarısızlığını eleştirdiği makalesinde, ABD’nin tersine çevrilemez bir gerileme içinde olduğunu vurguluyordu. Dikkat çeken bir başka konu da Hatoyama’nın AB’nin ilk dönemlerini model alan yeni bir Doğu Asya topluluğundan bahsedip, Çin’i anıp ABD’yi dışarıda bırakmasıydı! Nitekim sonrasında Japonya Dışişleri Bakanı Katsuya Okada, “yeni bir Asya çağının yaşanacağını” müjdelemişti.
Çin ASEAN ülkeleri ile serbest ticarete başladı
Japonya’nın Çin’e yaklaşması dışında ABD açısından pasifik felaketine neden olan bir diğer gelişme de Çin’in ASEAN’la serbest ticaret anlaşması…
Çin ile Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği ASEAN ülkeleri arasında serbest ticaret 1 Ocak 2010 itibariyle başladı. Yapılan anlaşmaya göre bu ülkeler arasında ithal edilecek malların yüzde 90’nına ithalat vergisi uygulanmıyor. Böylece ticaretin maliyeti düşüp, hacmi büyüyor. 2 milyar insanın yaşadığı ülkelerin bu anlaşması, bölgenin dünyanın en büyük serbest ticaret bölgesi olmasının ötesinde, siyasi anlamlar da taşıyor.
9.. TİCARET SAVAŞI
Çin, küresel ekonomik krizle birlikte çok sıkı bir “yeni korumacılık” anlayışı içine girdi. Çin Devleti çıkardığı ve de uyguladığı sert yasalarla, ülkesini yabancı şirketlere karşı korudu, daha açık ifade etmek gerekirse Çin Devleti yabancı şirketleri kontrol altına aldı!
Çin bu kontrol işini, “yerli inovasyon”, “patent kanunu”, “standart oluşturma” ve “onay süreci” diye özetleyeceğimiz dört yöntemle sağladı. Açalım:
a..) Yerli İnovasyon
“Yeni fikirlerin ticari bir yarara dönüştürülme süreci” olan inovasyon, Çin devleti tarafından 2009 sonbaharında politik bir hedef olarak belirlendi. Çin “yerli inovasyon” hedefiyle birlikte Çinli şirketlere vergi indirimleri uygulamaya, devlet teşvikleri sunmaya ve kamu ihalelerinde öncelik vermeye başladı. Bölge yönetimleri ve belediyeler, “yerli inovasyon” hedefi gereği, kendilerine bağlı kurumların alabileceği ürünler için listeler oluşturmaya başladılar. Değil yabancı şirket ürünleri, yabancı şirketlerin Çin’de ürettiği ürünler bile bu listelerde yer bulmakta zorlanıyorlar. Örneğin Şanghay’ın yayınladığı 500’lük listede sadece 2 yabancı şirketin ürettiği ürün yer bulabildi! (Businessweek, 28 Mart 2010)
Bu tür liste belirlemenin teknik olarak Dünya Ticaret Örgütü DTÖ kurallarının ihlali anlamı taşımadığının altını çiziyor Businessweek dergisi. Çünkü Çin, kamu tedarik politikalarıyla ilgili bir anlaşma imzalamadı henüz. Pekin’in bu anlaşmayı imzalayacağını söylemesi de yabancı şirketleri rahatlatmıyor çünkü Çin yönetimi, 15 yıllık geçiş dönemini anlaşmanın önkoşulu olarak dayatıyor. Üstelik kamu işletmeleri dışında hastanelerin, okulların da kamu tedarik listesine dahil edilmesi, yabancı şirketlere iyice kapıları kapatmış olacak.
ABD şirketlerinin Çin’in “yerli inovasyon” hedefinden duyduğu rahatsızlığın boyutu o kadar büyük ki, aralarında Microsoft, Boeing, Motorola, Caterpillar gibi en büyük şirketlerin yer aldığı yüzlerce çokuluslu şirket 26 Ocak 2010’da Beyaz Saray’a bir mektup yazdı. “Çin, yerel şirketlerinin ABD şirketleri karşısında güçlenmeleri için geniş kapsamlı politikalar geliştiriyor” saptamasıyla başlayan mektup şu temenni ile bitiyordu: “ABD Yönetimi’nin Çin’in ABD’li şirketler için büyük tehlike oluşturan politikalarına acilen eğilmesini istiyoruz”. (Businessweek, 28 Mart 2010)
b..) Patent Kanunu
ABD’li şirketleri iş yapamaz duruma getiren bir diğer yeni gelişme de Çin’in Ekim 2009’da çıkardığı yeni bir patent kanunu oldu. Yeni kanun, kamu tedarikinden yararlanmak isteyen şirketleri, yurtdışından önce Çin’de patent ya da ticari marka başvurusu yapmaya zorluyor. Pratik olarak bu durum, Çin dışında geliştirilen bir ürünün Çin’de satışını imkânsız kılıyor. Ya da ürünü dışarıda geliştiren yabancı şirketin Çin’de satış yapabilmek için patenti serbest bırakmasını, dolayısıyla da Çin Devleti ile ticari sırlarını paylaşmasını zorunlu kılıyor.
Bir şikâyetin altına üstelik tek başına asla imza atamayacağını söyleyen bir ABD şirketinin yetkilisi, çaresizliklerini şu sözlerle aktarıyor Businessweek Dergisi’ne: “Çinliler kalkan tırnağı koparmak konusunda çok başarılılar”!
c..) Standartlaştırma
ABD’li şirketlerin yakındığı üçüncü gelişme ise Çin’in standartlaştırma yani kural koyma atağı. Businessweek dergisi, Çin’in her yıl cep telefonundan otomotive bütün sektörlerde 10 bini aşkın yeni standart geliştirdiğini belirtiyor. Çin’deki Avrupa Komisyonu delegasyonunun standartlardan sorumlu yetkilisi Klaus Ziegler, “dünyanın geri kalanında bu kadar standart geliştirilmiyor” diye şikâyette bulunuyor. (Businessweek, 28 Mart 2010)
Standartlar, batılı şirketleri öyle zor duruma sokmuş ki, şimdiden pazardan çekilen pek çok şirket olduğu belirtiliyor. Ya çekilmeyenler? Örneğin Alman Continental şirketi yeni çıkan bir standart gereği Çin’de sattığı tüm araba lastiklerini Çinçe yazı karakteriyle damgalamakla meşgul!
d..) Onay Süreci
Batılı şirketlerin yakındığı dördüncü konu da “onay süreci”. Örneğin bir sigorta şirketi, Çin’de tek seferde yalnızca bir şube açabiliyor artık. Ve onay için en az 18 ay bekliyor! Bu süre, yerel sigorta şirketlerini batılı çokuluslu şirketler karşısında koruyor ve güçlendiriyor.
Yuan-Dolar Paritesi
Yukarıda ayrıntılarını özetlediğimiz dört gelişme, Çin’in ekonomi kalesinin surlarını oluşturuyor. Kalenin girişinde ise Yuan-Dolar paritesi var.
Çin küresel krizle birlikte Yuan’ı Dolar’a sabitleyerek, ABD ekonomisine önemli zararlar verdi. Washington yıl boyunca Pekin’den Yuan’ı serbest bırakmasını istedi. Ancak bu konuda da Washington’un açmazda olduğunu düşünenler var. Örneğin Brookings Enstitüsü’nden Kenneth G. Lieberthal, Yuan’ın serbest bırakılmasının sonuca o kadar da etki etmeyeceğini söylüyor: “Yuan’da yüzde 20 oranında bir değer artışı, Çin’in ihraç ettiği ürünlerde kullandığı petrol ve demir gibi ürünlerde ithalat maliyetini azaltır en fazla. Bu da ABD’ye bağlı ürünlerin nihai maliyetlerinde çok küçük bir artış demektir”.
Çin son dönemde yeni bir politik hamle olarak Yuan’ın Dolar karşısında küçük bir miktar değerlenmesine izin verdi…
Wall Street’te en çok hazinle gülünen espri, Çin’in belli periyotlarla yaptığı dolara destek açıklaması. Para oyuncuları bu açıklamalar karşısında şöyle söylüyor: “Elbette dolara destek verecekler, çünkü en çok dolar onlarda var”
Sonuç; üretim esaslı ekonomisi nedeniyle Çin, yüzde 10’un üzerinde büyümesini kesintisiz sürdürüyor!
BRIC – Dolara karşı rezerv para
Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’den oluşan BRIC ülkeleri 2009 Haziran’ın da yaptıkları ilk zirveyle dolara savaş açtılar. Dolara alternatif “rezerv para” konusunu gündeminde tutan BRIC ülkeleri dünyanın krizle boğuştuğu son iki yılda, birlikte olağanüstü büyüme rakamları yakaladılar.
Öyle ki pek çok ulusal ve uluslararası şirket, krize panzehir olarak BRIC fonlarını değerlendirdi. Tek bir fonla aynı anda Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin piyasalarına yatırım yapma fırsatı veren BRIC Fonu, krizle boğuşan şirketlerin en gözde yatırım enstrümanıydı.
SONUÇ YERİNE: OBAMA’YA PARMAK SALLAYAN ÇİNLİ YETKİLİ
Peki Çin’i böylesi atağa iten, ABD’yle açıktan bir ticaret savaşı yapmaya götüren neydi?
Çin 30 yıl boyunca dünyanın atölyesi görevini gördü. Çinli üreticiler bugüne kadar ürettikleri Nike ayakkabının ya da Apple iPhone’un gerçek değerinin çok küçük bir parçasını alabiliyorlardı. Artık Çin tedarik zinciri oluşturmak ve marka şampiyonları yaratmak istiyor. Bilişim sektöründe öne çıkan Lenovo, otomotiv sektöründe öne çıkan Chery gibi örnekleri artırmak ve dünya pazarlarına marka satmak peşindeler.
Son 10 yılda inanılmaz büyüme rakamları yakalayan ve her yıl ihracat şampiyonu olan Çin’in ihracat ve sermaye fazlası, artık kendi yerel devlerini yaratmak isteyen Pekin yönetiminin, batılı şirketlere koşulsuz imkânlar sağlama politikasına son verdi. (Fareed Zakaria, Newsweek, 18 Ocak 2010)
Newsweek’e göre, son 30 yıl boyunca sermaye kaynağı, pazar, teknoloji ihracatçısı, hatta siyasi müttefik olarak ABD’ye ihtiyaç duyan Çin’in artık Washington’a ihtiyacı kalmadı! Öyle ki son Kopenhag İklim Zirvesi’nde, Çin Başbakanı Wen Jiabao’nun heyetindeki bir yetkilinin ABD Başkanı Obama’ya bağırarak parmak sallaması siyasi çevrelerce Pekin’in Washington’a meydan okuması olarak yorumlandı.
1 Kasım 2009 tarihli Economist dergisi, ABD-Çin ilişkilerine ayırdığı özel dosyasında şu gerçeğe dikkat çekmişti: “İki ülke arasındaki ilişki yeni bir soğuk savaş yaratıyor”.
Üstelik bu soğuk savaşın şimdiki periyodunda ABD’nin eli kolu bağlı durumda. Los Angeles Times Gazetesi’nden Nina Hachigian “ABD’nin yapacak bir şeyi yok” saptamasında bulunduğu makalesinde çaresizliğin altını çizdi. ABD’nin Çin’i hayırseverlik yapmaya zorlayacak gücü olmadığını ancak oynanacak bazı kartlarının olduğunu belirten Hachigian, “Obama yönetiminin Çin’in tavrını değiştirmek için yapabileceği en etkili şey Pekin’in bahane olarak ortaya sürdüğü engelleri ortadan kaldırmaktır” dedi. (Nina Hachigian, Los Angeles Times, 30 Eylül 2009)
Sonuç olarak ABD’nin tek kutuplu dünyası sadece 20 yıl dayanabildi!
Mehmet Ali Güller 